تاریخ نحو

اولین کتاب نحوی باقی مانده در تاریخ نحو

به اجماع همه علماء علم نحو از جانب امیر المومنین علیه السلام نشأت گرفته وایشان قواعد اساسی این علم را به ابو الأسود یاد دادند (اختلافات در این بحث اساس ندارد). و بعد ابو الاسود مشغول تفریع قواعد شد. یعنی از همان صدر اسلام علم ادبیات مورد بررسی قرار گرفته است. ولی از جهت کتابت واین که نوشته ای در این زمینه از آن زمان ها باشد، چیزی از ابو الاسود به عنوان مکتوب در دست ما نیست ولی ابن الندیم نقل کرده که چند صفحه از نحو را که نوشته ابو الاسود بوده است دیده. ولکن قدیمی ترین نوشته ای که در مورد علم نحو به دست ما رسیده است کتب خلیل بن احمد فراهیدی است که در سال (100- 175) زندگی می کرده است.

دو کتاب نحوی از خلیل بن احمد فراهیدی به دست ما رسیده است یکی (المنظومة النحویة) که قواعد نحو را به صورت شعر بیان کرده، و دیگری (الجمل فی النحو) که به صورت نثر است و مفصل تر است.

کتاب منظومه ایشان خیلی پراکنده بحث کرده ولی دو خصوصیت از این کتاب می توان نام برد: 1- تراکیب و کلماتی را که استعمال زیاد داشته است بحث کرده. 2- به دنبال اعراب است و اصلا به دنبال معنی نیست.

اما کتاب جمل ایشان ترتیب خاصی دارد که به جهت مفید بودن به طور خلاصه بیان می شود:

ترتیب مباحث:

-مفرداتی را که در کلام به صورت منصوب می آیند می آورد.

-مفرداتی را که در کلام به صورت مرفوع می آیند می آورد.

-مفرداتی را که در کلام به صورت مجرور می آیند می آورد.

-جملاتی را که در کلام به صورت مجزوم می آیند می آورد (از جلمه الجزم بالامر، الجزم بـــ(لم و اخواتها)، الجزم بالوقف و...)

-جمل الالفات (انواع الف که در کلام عرب استفاده شده و معانی خاصی می دهد مثل الف ضمیر، الف تعریف و...)

-جمل اللامات (انواع لام ها)

-تفسیر جمل الهاءات (انواع هاء)

-وهذه جمل التاءات (انواع تاء)

-جمل الواوات

-تفسیر جمل اللام الفات (یعنی کلمه (لا) آمده باشد. حتی الا استثنائیه را نیز آورده است).

-اختلاف (ما) فی معانیه (هر جا (ما) استفاده شده)

-تفسیر الفاءات

-تفسیر النونات

-تفسیر الباءات

-تفسیر الیاءات

-فصل فی روید

- فصل فی الفرق بین «أم» و «أو».

خلاصه توضیح این کتاب: 1- چهار بحث اول در مورد اعراب است (سه بحث اول آن در مورد اعراب مفردات کلام است -اول منصوب و بعد مرفوع و بعد مجرور را می آورد- وبحث چهارم در مورد اعراب جملات کلام است که فقط مجزوم را مطرح می کند. 2-بحث های بعدی در مورد انواع الفاظی است که استفاده شده و معانی و جایگاه آنها فرق می کند.

اگر دقت شود این نحوه بحث کردن همان سبک بحثی است که در کتاب مغنی اللبیب ابن هشام در باب اول انتخاب شده. یعنی الفاظ مشابه را در یک جا جمع می کنند و بحث می کنند. لذا در مورد الفاظی که در این کتاب و کتاب مغنی مطرح شده باشد، می توان به راحتی بحث مورد نظر را در هر دو پیدا کرد. فافهم!

تفکر در سیر تاریخی کتب یک علم بسیار در بحث ها کمک می کند و بحث کردن در یک علم بدون اطلاع از سیر تاریخی آن علم معنی ندارد.