مجاز

مجاز در معنی و مجاز در لفظ

در زبان عربی بلکه همه زبان ها یک مطلب مسلم است که گاهی لفظی مجازا در معنای دیگری استعمال می شود (علی المشهور فی المجاز) مثل این که لفظ اسد که به معنی حیوان مفترس است در معنی زید شجاع استعمال می شود. ولی ظاهرا بحث مجاز باید وسیع تر از این باشد.

توضیح: می توان ادعا کرد ما دو نوع مجاز داریم: 1-مجاز در معنی 2- مجاز در لفظ

مجاز در معنی: همین نوع مجازی است که شهرت دارد و بحث های مفصلی در مورد آن صورت گرفته. در این مجاز اگر دقت شود لفظ باقی می ماند و معنی فرق می کند. یعنی مثلا لفظ اسد باقی می ماند ولی معنی حیوان مفترس اراده نمی شود و معنی زید شجاع اراده می شود. در این نوع مجاز چون معنای دیگری می خواهد به جای معنی موجود بنشیند لذا باید تناسب بین آن دو معنی وجود داشته باشد واصلا لازم نیست که لفظ این دو هم با هم تناسبی داشته باشند. مثلا لفظ اسد لازم نیست با لفظ زید تناسب داشته باشد چون مجازی که صورت گرفته مربوط به معنی است.

مجاز در لفظ: معنی باقی بماند ولی لفظ مختلف شود. برخی اوقات به جای لفظی که معنی خاصی می دهد، لفظ دیگری استعمال می شود که همان معنی را می رساند. در این جا به خلاف نوع قبل، معنی باقی مانده ولی لفظ مختلف شده است. لذا در این جا باید تناسب بین این دو لفظ باشد. وشاید بتوان گفت به معنی هیچ ارتباطی ندارد. مثلا در مورد برخی افعال ثابت شده که با حرف خاصی استعمال می شوند ولی گاهی آن فعل با حرف دیگر استعمال می شود. در این جا چون معنی فعل با حرف جدید سازگار نیست لذا می گوئیم این حرف جدید معنی همان حرف قبلی را می دهد. در این جا معنی باقی مانده ولی لفظ تغییر کرده لذا مجاز در لفظ است. مثلا ابن هشام در مغنی در بحث معانی حرف (عن)، یکی از معانیی که ذکر می کند این است که به معنی استعلاء باشد. یک مثال او این است (لا أفضلت فی حسب عنّی) (یعنی در حسب و نسب بر مو فضیلت نداری) در این جا در مغنی آمده که به معنی علی است که معنی استعلاء دارد، واستدلال بر این مطلب را این گونه بیان می کند: (وذلک لأن المعروف أن یقال: أفضلتُ علیه). یعنی چون عرب در هنگام استعمال این کلمه با علی استعمال می کند که به معنی استعلاء است لذا باید در این جا گفته شود عن به معنی علی است.

در واقع نه این که یکی از معانی موضوع له کلمه (عن)، استعلاء باشد، بلکه به نظر ما در این موارد فقط لفظ (عن) مجازا به جای لفظ (علی) استعمال شده است. لذا در این جا معنی به حال خود باقی است و لفظ متفاوت شده. فافهم و تأمل، فانه دقیق وبالتدبر حقیق!